Bu haqida qanday ilmiy qarashlar mavjud?
    Ayrimlar hozirda archa bezash bayramining ildizlarini zo‘r berib nasroniylik bilan bog‘lashga urinayotir. Aslida archa bezashning nasroniylikka aloqasi yo‘q! Bunday tushunchalar keyingi davrlar mahsulidir. E’tibor bersangiz archa nasroniylik yuzaga kelgan Falastinda ham, Misrda ham o‘smaydi! O‘rta Yer dengizi atrofida yashagan birinchi xristianlar pingvin yoki kenguruni ko‘ra olmagani singari archani ko‘rishlarining sira iloji bo‘lmagan.
    3 ming yildan oldingi davrlarda turkiylar ajdodlari archani uch burchak shaklida doimo yaratuvchi sanalgan Ko‘k Tengri makoni - Osmonga ishora qiluvchi qutlug‘ og‘och (daraxt) deb sanashgan. Sibir, Oltoy atrofida ham turklar archaga bag‘ishlab bayramlar o‘tkazishgan, uni uyga “taklif” qilib, turli narsa-matolar bilan chiroyli bezashgan, atrofida chiroqlar yoqib, raqsga tushishgan. Hanuzgacha o‘zbeklar orasida saqlanib qolgan urf - ziyoratga borilgan joydagi daraxtga rangli ip bog‘lash odati shundan qolgan.
    Turklarning “Qor bobo” si ham bo‘lgan. Ayoz bobo deyilgan oqsoqolning qadimgi varianti oq soqoli oyog‘iga tushib turadigan Ulkan bobo ko‘rinishida bo‘lgan.
    Ruslar “ёлка” degan archa asli “yel” daraxtidir. Ahamiyatlisi, unga o‘xshash sadr yoki qarag‘ay (kedr, sosna) bu bayramga aloqasiz deb bilinadi. Bu termin nafaqat turkcha “el” (xalq) ni balkim, ko‘kka intilgan “yo‘l” ni ham anglatadi.
    25-dekabr kuni qadimgi turklar yoz va qish munozarasining yoz foydasiga o‘zgarganini nishonlab bayram qilishgan va ulkan archa atrofida aylanishgan (boshingdan aylanayin, aylanay tushunchalari shundan qolgan). Archa atrofida aylanib “karavay-karavay” aytildigan ruscha marosim qo‘shig‘ida asli shu turkcha odatning saqlanib qolganligidan bir nishonadir.
 
Erkin Musurmonov