Chapaqaylar asosan ijodiy fikrlashga, o‘naqaylar esa mantiqiy fikrlashga moyil bo‘lishadi. Bunga sabab bosh miyaning chap yarim sharlarida asosan mantiq markazlari, o‘ng tomonida esa ijod markazlari joylashgan.
Markazlarni a’zolar bilan bog‘lovchi nervlar esa bosh miyaning pastki asos qismida X ko‘rinishida kesishadi. Shunday qilib, chap yarimsharlar o‘ng tomondagi a’zolarni, o‘ng yarimsharlar esa chap tomondagi a’zolarni boshqaradi.
O‘z-o‘zidan chapaqaylar ko‘proq o‘ng miyasidan, o‘naqaylar chap miyasidan foydalanadi. Chapaqaylar yaratuvchanlikni xush ko‘radilar, o‘naqaylar aniqlik va ketma-ketlikni yoqtirishadi.
Sayyoramizning 10-12 foiz aholisi chapaqaydir.
Asosiy ish quroli chap qo‘l bo‘lgan taniqli kishilar. Ushbu ro‘yxatdan Napoleon Bonapart (hukmdor), Leonardo da Vinchi (rassom), Mikelanjelo Buonarroti (haykaltarosh), Isaak Nyuton, Albert Eynshteyn (fizik olimlar), Bill Geyts (ishbilarmon-milliarder), Barak Obama (davlat arbobi) va Jimi Xendriks (qo‘shiqchi va bastakor) joy egallagan.
Ruhiy xastalikka moyilligi. Dunyo aholisining 10 foizinigina tashkil etsa-da, shizofreniya (ruhiy kasallikning bir turi)dan aziyat chekadiganlarning 40 foizi aynan chapaqaylardir.
Alohida ehtiyoj sezadigan jihatlari. Qaychi, ruchka, kompyuter sichqonchasi va boshqa bir qator matohlar chapaqayga moslashtirilmay ishlab chiqarilgan. Ular noqulay va hatto jiddiy xavf tug‘dirishi mumkin. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, har yili 2,5 ming nafar chapaqay o‘ng qo‘lda ishlatilishi kerak bo‘lgan asbob-uskunalardan foydalanish jarayonida jiddiy jarohat oladi.
Zakovatlilik darajasi (IQ). Tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, bir xil miqdordagi odamlar o‘rtasidagi IQ daraja solishtirilganda, chapaqaylar 140 taga ko‘p.
Yana bir o‘ziga xoslik. Bu turli davlatlarda o‘tkazilgan tahlillar natijasida aniqlandi: muddatidan avval (chala) tug‘ilgan bola kelgusida chapaqaylikka ko‘proq moyil bo‘ladi.
Xijolatga qo‘yish oson. Shotlandiyada o‘tkazilgan kuzatuvlardan ma’lum bo‘lishicha, chapaqay yo‘l qo‘yishi mumkin bo‘lgan xatolardan xijolat chekadi va tanqidni ko‘ngliga juda yaqin oladi.
Bor xislatini tashqariga chiqaradi. Chapaqaylar o‘ta ta’sirchan va o‘zining g‘azab hamda noroziligini namoyish etishdan cho‘chimaydi. Ayrim olimlar buni insonning o‘ng va chap miya yarimsharlari o‘ziga xosligi bilan izohlaydi.
Ijodga xayrixohligi. Ular bu sohada muvaffaqiyatli faoliyat yuritadi. Tafakkuri yuqori. Ikki ming chapaqay ishtirokidagi so‘rovnomada shu narsa ayon bo‘ldi: aksariyat chapaqaylar kasb tanlashda san’at yoki musiqaga moyillik bildiradi.
Sportdagi o‘rni. Katta sportda chapaqaylar afsonaga aylangan. Ularning bir nechtasini sanab o‘tish mumkin. Masalan, futbol qiroli Pele, bokschi Menni Pakьyao, tennischi Martina Navratilova chapaqay bo‘lgan. Bu ro‘yxatni uzoq davom ettirish mumkin.
Olimlar va tibbiyotchilar kuzatuvi. Agar ayol 40 yoshdan keyin farzand ko‘rsa, bola chapaqay bo‘lib tug‘ilishi ehtimoli juda yuqori ekan. Agar bunday ayol egizak tug‘sa, chaqaloqlardan biri chapaqay bo‘lishi deyarli aniq ekan.
Aqliy ustunlik. Asosiy «quroli» o‘ng qo‘l bo‘lganlarga nisbatan, chapaqaylar tezroq fikrlaydi.
O‘qishdan keyingi yo‘lda. Chapaqay talabalar oliy o‘quv yurtini tamomlagandan keyin qolgan kursdoshlariga qaraganda 26 foizdan ortiq muvaffaqiyatga erishadi.
Meros bo‘lib qolishi. Chapaqaylik shu yo‘sinda ham o‘tgan bo‘lishi mumkin. Misol tariqasida, Britaniya Qirollik oilasida butun boshli chapaqaylar yig‘ilgan: qirolicha ona, qirolicha Yelizaveta II, shahzodalar Charlz va Uilyam.
Agar bolada chapaqaylik kuzatilsa o‘ng qo‘lda yozishga majburlash bolaning stress (ruhiy zo‘riqish) holatga tushib qolishiga olib keladi. Buning natijasida unda nevroz xastaligi kuzatiladi. Ota-onalar shuni unutmasligi kerakki, chapaqaylik bolaning miya funksiyasining tuzilishi bilan bog‘langan bo‘ladi. Shuning uchun ularni o‘ngda yozishga majburlash yoki jazolash aslo mumkin emas. Bundaylar juda ta’sirchan hisoblanadi. Ko‘pincha ular arazchi, xavotirlanuvchan, tez charchaydigan, ishchanlik qobiliyati sust bo‘lishi mumkin. Bu kabi hollarda ularni o‘ng qo‘lda yozishga majburlash aks ta’sir etadi. Chapaqaylar bilan mashg‘ulotlar olib borilganida ularning individual xususiyatini inobatga olish zarur. Agar ustozlar chapaqay o‘quvchilar bilan to‘g‘ri ish olib borsa, kelajakda ulardan iqtidorli va qobiliyatli insonlar yetishib chiqadi.
Muxtasam Sulaymonov
Samarqand davlat universiteti
psixologiya nazariyasi va amaliyoti kafedrasi o‘qituvchisi