Til, millat, davlat... Bu uch tushunchani bir-biridan ayro tasavvur qilib boʻlmaydi. Har inson oʻz ona tilida soʻzlaydi, ona tilida tafakkur qiladi, ona tilida his qiladi, ona tilida tush koʻradi... Til – milliy gʻurur, milliy iftixordir. Til muloqot vositasigina boʻlib qolmay, u insonning ichki olamini ifodalaydi, dunyoni teran idrok qilishiga koʻmaklashadi, dunyoqarashi va kamolotini belgilab beradi. Shuning uchun ham yer yuzida rivojlanaman degan davlat borki, oʻz tilining mavqeini koʻtarishga harakat qiladi.

Taxminlarga koʻra, dunyoda ellik million kishi oʻzbek tilida gaplashar ekan. Bu yer yuzi aholisining har 150 kishidan biri oʻzbek tilida gaplashishini anglatadi. Soʻzlashuvchilar soniga koʻra, oʻzbek tili sayyoramizda eng keng tarqalgan, har birida kamida 30 million aholi gaplashadigan 40 ta tildan biri hisoblanadi. Yaqinda Rossiya Tashqi ishlar vazirligi rasmiy vakili Oʻzbekistonda davlat tilida ish yuritishni taʼminlamaganlik uchun mansabdor shaxslarga javobgarlikni belgilovchi qonun loyihasini qoʻllab-quvvatlaydiganlar kamligini aytib munosabat bildirganligi ommaviy axborot vositalarida turli muhokamalarga sabab boʻldi. Yuqoridagi raqamlardan kelib chiqib, oʻzbek tilida gaplashuvchilar soni kam deyish mumkinmi?! Oʻzbek tili chuqur tarixiy ildizga ega oʻzbek millatining umumiy mulkidir, chetdagi odam xohlagancha muhokama qiladigan mulk emas.

Til bayramini nishonlash arafasida turibmiz. 1989-yil 21-oktyabr sanasi millatimiz uchun muhim sanalardan biridir. 31 yil avval Oʻzbekiston Respublikasining “Davlat tili haqida”gi Qonuni qabul qilinib, tilimizga davlat tili maqomi berilgan. Oxirgi vaqtlarda oʻzbek tilining katta minbarlarda yangrayotganligini eshitib, faxru-iftixorga toʻlasan kishi. Lekin, davlat ichida hanuzgacha toʻliq davlat tilida ish olib bormasak, katta minbarlardan turib, afkor ommaga nimani tushuntirmoqchimiz oʻzi? Ayrim davlat tashkilotlarida ish yuritish davlat tilida emas, hali ham rus tilida olib borilayotganiligi davlat tiliga boʻlgan hurmat va eʼtiborning pasayishiga olib kelmaydimi? Bilishimcha, ayniqsa qurilish, temir yoʻl sohasi idora va tashkilotlari hozirgacha rus tilida ish yuritadilar. Bundan tashqari, yoshlar orasida oʻzbek tili qoidalaridan toʻgʻri foydalanmaslik, savodsizlik darajasi birmuncha ortib borayotgandek.

Maktablarimizning barcha sinflarida ona tili fani oʻqitiladi, ammo bu fanni keyinchalik tilshunoslik yoʻnalishidan ketadigan kishilar oʻrganishi lozim degan tushuncha shakllanib qolmoqda. Yaxshi eslayman. Maktabdagi ona tili oʻqituvchimiz darsda koʻp diktant, insho va bayon yozdirardilar. Boshida koʻp xato qilardim, bora-bora xatolarim kamayib, daftarimga qizil ruchka tegmaydigan darajaga keldi. Esimda qolgan oxirgi diktantda bitta xato qildim, yaʼni “shafqat” soʻzini “shavqat” deb yozganman va bu men uchun katta dars boʻlgan. Kollejda oʻqish uchun kirish imtihonida ham ona tili fanidan insho yozganmiz. Maktablarimizda diktant, insho va bayon yozishga koʻproq eʼtibor berish, oʻquvchilarda matn yaratish koʻnikmasi va malakasini rivojlantirish ogʻzaki va yozma nutq savodxonligini oshiradi deb hisoblayman.

Bugungi kunda oʻzbek tili bir necha rivojlangan davlatlarning 60 ga yaqin oliy oʻquv yurtlarida va 100 dan ziyod maktablarida oʻrganib kelinayotganligi haqida maʼlumotlar bor. 2018-yil avgust oyida televizorda bir oʻzbek jurnalistining Germaniyadagi Gumbold universiteti professori Ingeborg Baldauf xonim bilan uyushtirgan suhbatini koʻrib qoldim. Ochigʻi, bu ayolning sof oʻzbek tilida gaplashayotganligini koʻrib, hayron qoldim. Chunki u oʻzbek tili qoidalarini joyiga qoʻyib, ravon suhbatlashayotgandi. Keyin bilsam, professor oʻzbek tili boʻyicha ilmiy tadqiqotlar ustida ishlayotgan ekan. Universitetda oʻzbek tilini oʻrganayotgan xorijlik talabalar ham bor ekan. Oʻzbekistonda turizmni rivojlantirish sharoitida agar biz boshqalarga qiziq boʻlgan urf-odatlarimizni, adabiyotimiz durdonalarini, tansiq taomlarimizni, tilimizni jahonga chiroyli koʻrsata olsak, yurtimizga qiziquvchilar soni yildan-yilga ortib boradi.

Avar shoiri va yozuvchisi Rasul Hamzatovning “Mening Dogʻistonim” asari sevib oʻqiydigan kitoblarimdan biri. Barcha oʻqishi lozim boʻlgan 100 ta kitob roʻyxatida bu asar nomi ham keltirilgan. Shu asarda keltirilgan bir hikoyani qayta-qayta oʻqiyman. Hikoyani toʻligʻicha keltirmoqchiman:

Parijda dogʻistonlik rassomni uchratib qoldim. U inqilobdan keyin Italiyaga ketgan, oʻsha joyda uylangan va yurtiga qaytmagan. Togʻliklar anʼanasi boʻyicha tarbiya koʻrgan dogʻistonlikning yangi mamlakatga koʻnikishi qiyin kechibdi. Dunyo boʻylab kezib chiqqan rassom oxiri goʻzal poytaxt shahardan qoʻnim topibdi. Ammo qayda kezmasin, sogʻinch ajralmas yoʻldosh boʻlibdi. Men boʻyoqlar orqali suratlarga koʻchgan sogʻinchni koʻrgim keldi va rassomdan ijod namunalaridan koʻrsatishini soʻradim.

Rassom “Vatan sogʻinchi” suratini koʻrsatdi. Unda italyan ayol (rassomning xotini) qadimiy avarliklar kiyimida tasvirlangan. Ayol togʻdagi buloq yonida, qoʻlida gotsatlinlik ustalar tayyorlagan kumush koʻza. Toshlar orasidagi ovul qaygʻuli - qora rangda, ortidagi togʻ ham qoramtir. Choʻqqilarni tuman qoplagan.

- Tuman - bu togʻlarning koʻz yoshi, - deya izoh berdi rassom. - Togʻ yon bagʻridan tuman suzib oʻtganda, qoyalar ustida tomchilar paydo boʻladi. Tuman, bu - men.

Boshqa rasmda tikanli buta shohida oʻtirgan qush tasvirlangan. Bunday tikanli buta - changallar, toshlar orasida oʻsadi. Qush sayrayapti, uyning derazasidan gʻamgin tanish ayol qarab turibdi. Mening suratga qiziqish bilan qarab turganimni koʻrgan rassom tushuntirishga urindi:

- Bu surat qadimiy avar afsonasi asosida yaratilgan.

- Qanday afsona?

- Qushni ushlab, qafasga solishadi. Qafasga qamalgan qush kechayu kunduz faqat bitta soʻzni takrorlayvergan: Vatan, Vatan, Vatan, Vatan, Vatan, Vatan… Men ham oʻtgan yillarda faqat shu soʻzni takrorladim.

  Qushni ushlab turgan kishi oʻyga toldi: “Uning vatani qanday ekan, qayerda ekan? Ehtimol, jannat qushlari va jannat daraxtlari bor gullab-yashnagan bir oʻlkadir. Yaxshisi, qushni qoʻyib yuborib, qaysi tomonga uchishini kuzatayin. Menga qushcha moʻjizaviy mamlakat yoʻlini koʻrsatar”. U oltin qafasning tuynugini ochdi, qush ozodlikka chiqdi. Qush oʻn qadamcha uchib, silliq toshlar orasida oʻsgan changal shoxiga qoʻndi. Shu changal shoxlari orasida qushning uyasi bor ekan… Men ham oʻz Vatanimga qafasning derazasidan tikilib turibman, - deya hikoyasini tugatdi rassom.

- Nega unda oʻz ovulingga qaytmayapsan?

- Endi kech. Oʻz vaqtida men Vatandan qaynoq yuragimni olib ketgandim, endi unga keksaygan suyagimni olib qaytamanmi?

  Parijdan qaytganimdan keyin rassomning qarindoshlarini izlab topdim. Hayratlanarlisi, uning onasi hali hayot ekan. Onasining uyiga toʻplangan qarindoshlari oʻz Vatanini tashlab ketib, uni oʻzga yerlarga almashgan oʻgʻil haqidagi hikoyani gʻamgin tinglashdi. Ular adashgan oʻgʻilni kechirganday boʻlishdi, tirik ekanidan suyunishdi. Shunda birdan onasi soʻrab qoldi:

- Sizlar avarcha soʻzlashdinglarmi?

- Yoʻq, biz tarjimon yordamida gaplashdik. Men ruscha gapirdim, u fransuzcha.

  Ona yuziga qora chodrasini tushirdi, bizda onalar oʻz oʻgʻlining oʻlganini eshitganda shunday qilishadi. Uzoq jimlikdan keyin mushtipar: “Rasul, sen yanglishibsan, mening oʻgʻlim allaqachon oʻlgan ekan. Agar u hayot boʻlganida, avar onasi oʻrgatgan tilni unutmagan boʻlardi!” deya suhbatga nuqta qoʻyadi.

Vo darigʻ! Ona tilida gaplashmagani uchun volida oʻz oʻgʻlini oʻldiga chiqarsa-ya... Mana shu ona tiliga sadoqat, mana shu milliy gʻurur emasmi?!

Bugun chet tillarini chuqurroq oʻrganishimizni davrning oʻzi taqozo qilmoqda. Xorijiy davlatlardan mamlakatimizga koʻplab investor va tadbirkorlar kelishmoqda, ular bilan turli sohalar boʻyicha hamkorliklar oʻrnatilmoqda. Turizmni rivojlantiryapmiz, koʻplab yoshlar chet el universitetlarida oʻqishga katta qiziqish bildirishmoqda. Mamlakatimizda chet tillarini oʻqitish boʻyicha keng koʻlamli ishlar amalga oshirilmoqda. Chet tillarisiz katta muvaffaqiyatlarga erishish mushkul. Biroq, chet tillarini oʻrganish ona tilimizga eʼtiborsizlik hisobiga boʻlmasligi kerak. Zero, XX asr boshida olti tilli - oʻzbek, arab, fors, hind, turk, va rus tillarida lugʻat tuzgan Isoqhon Ibrat aytganlaridek, “Bizning yoshlar albatta boshqa tilni bilish uchun saʼy-harakat qilsinlar, lekin avval oʻz ona tilini koʻzlariga toʻtiyo qilib, ehtirom koʻrsatsinlar. Zero, oʻz tiliga sadoqat - bu vataniy ishdir”. Biror xorijiy tilni kamsitmasdan, til oʻrganishni qadrlagan va qoʻllab-quvvatlagan holda oʻz ona tilimiz sofligini saqlashimiz va dunyoda muhim til sifatida rivojlanishi uchun astoydil harakat qilmogʻimiz kerak. Oʻzbek tilini yanada rivojlantirish, uni dunyoga tanitish nafaqat tilshunos olim, shoir, yozuvchi, sanʼatkor-u suxandonlarning vazifasi, balki har bir millat vakilining ham burchi boʻlmogʻi lozim. Ona tilimiz faqat soʻzlashuv tili boʻlib qolmasdan, mamlakatimizda rasmiy ish yuritish tili, ilm-fan tili boʻlishi kerak.

Sherzod Yuldashev

Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti Samarqand filiali

“Xorijiy oliy taʼlim muassasalari bilan hamkorlikdagi qoʻshma

taʼlim dasturlarini muvofiqlashtirish” boʻlimi koordinatori